Pod ogólnym pojęciem ziemiórek należy rozumieć szereg gatunków owadów należących do rzędu muchówek, rodziny ziemiórkowatych (Sciaridae), do której zalicza sie kilka rodzajów w tym Bradysia, Lycorieura i Sciara. Zdecydowanie najczęstszym szkodliwym gatunkiem występującym w  uprawie roślin ozdobnych pod osłonami jest Bradysia paupera czyli tzw. gnusz.  

Z praktycznego punktu widzenia, ziemiórki to małe muchy, często obserwowane w produkcji szklarniowej na powierzchni podłoży, w pobliżu uprawianych roślin. Owady te są uważane  za uciążliwe szkodniki, które na wielu gatunkach roślin ozdobnych, mogą ułatwiać przenoszenie różnych chorób pochodzenia glebowego

Dorosłe owady są barwy szarej do czarnej, około 3–4 mm długości z charakterystycznymi długimi nogami, nitkowatego kształtu czułkami oraz dużymi złożonymi oczkami, które stykają się ze sobą powyżej nasady czułków. Generalnie dorosłe owady przypominają małe komary, a ponieważ są słabymi lotnikami, latają bardzo nisko tuz nad powierzchnią, w bardzo charakterystyczny sposób. Latają krótko i gwałtownie, robiąc częste przerwy na powierzchni podłoża. Samice żyją około 10 dni i znoszą średnio ok. 150 owalnych, białych jaj składanych wprost do podłoża. W zależności od temperatury, po 2–7 dniach, ze złożonych jaj, wylęgają się białe larwy długości 4–6 mm. Larwy mają czarną błyszczą głowę oraz przewód pokarmowy wyraźnie prześwitujący przez jasne powłoki ciała. Najczęściej gromadzą się one się w górnej, 3-5 cm warstwie podłoża. Po ok. 5–14 dniach żerowania następuje ich przepoczwarczenie. Dorosłe muchy następnego pokolenia pojawiają się po 4–6 dniach. Podobnie jak w przypadku większości owadów ziemiórki są zdecydowanie aktywniejsze  i rozmnażają się szybciej w cieplejszych temperaturach. W temp 24°C cykl rozwojowy jednego pokolenia może trwać ok. 21 dni, a dla porównania w temp. 16°C jest dłuższy i może rozciągać się nawet do  38 dni

W produkcji ogrodniczej w niedługim czasie, coraz większym problemem może być  tzw. brzegówka (Scatea stagnalis). Rozmiary ciała tych owadów są podobne do ziemiórek jednak są bardziej krępe i w kształcie zbliżone do małych much domowych. Brzegówki mają krótkie szczeciniaste czułki, krótkie nogi, posiadają pięć jasnych plamek na skrzydłach i są zdecydowanie lepszymi  lotnikami niż ziemiórki. Dorosłe owady preferują bardziej mokre warunki niż ziemiórki i stąd są często odnajdywane w mokrych miejscach pod stołami i innymi wilgotnymi obszarami. Samice składają jaja na glonach bądź silnie wilgotnym podłożu. Larwy wylęgają się w ciągu 2–3 dni, są koloru śmietankowego lub brudno-brązowego i wyglądają jakby były pozbawione głowy. Odżywiają się glonami i innymi drobnoustrojami.  W warunkach szklarniowych cykl rozwojowy jednego pokolenia trwa w przybliżeniu 9–14 dni. Generalnie owady te odżywiają się glonami stąd najczęściej mają znaczenie na podłożach z wełny mineralnej i pianki poliuretanowej, czyli tam gdzie glony chętnie się pojawiają. Larwy mogą podgryzać korzenie szczególnie jeśli te są zaatakowane przez grzyby.

                                                                                            Fot.1. Muchy brzegówki w powiększeniu

SZKODLIWOŚĆ ZIEMIÓREK

Pierwsze tygodnie uprawy są najważniejsze dla ograniczania populacji ziemiórek, ponieważ sadzonki i rośliny ze słabo wykształconym systemem korzeniowym są szczególnie wrażliwe na uszkodzenia. W szczególności dotyczy to nie ukorzenionych sadzonek, dla których żerowanie larw utrudnia formowanie się kalusa, a tym samym hamuje inicjowanie rozwoju korzeni. Larwy ziemiórek odżywiają się przede wszystkim rozkładającą się materią organiczną bądź znajdującymi się w podłożu grzybami i glonami, których obecność jest w ich diecie niezbędna dla prawidłowego wzrostu i rozwoju. Jednakowoż mogą również powodować szkody bezpośrednie  poprzez odżywianie się drobnymi korzeniami, korzeniami włośnikowymi i dolnymi miękkimi częściami łodyg. Praktycznie większość roślin, choć w różnym stopniu, może zostać zaatakowana przez ziemiórki.

Nie mniej istotne są powodowane przez nie szkody pośrednie. W wyniku dokonywanych przez larwy uszkodzeń tworzą się naturalne drogi wejścia różnych chorobotwórczych organizmów pochodzenia glebowego. Przykładowo, zarodniki grzybów z rodzaju Pythium, pospolitego patogena często powodującego „wypadanie” nie ukorzenionych sadzonek, spożyte przez larwy mogą pozostać w ich jelicie aż do przekształcenia się w owada dorosłego. W wyniku wielu przeprowadzonych badań wiadomo już na pewno, że  dorosłe ziemiórki mogą przenosić zarodniki takich  grzybów taki jak Pythium i Rhizoctonia także w wyniku przelatywania much na zdrowe rośliny. Dorosłe owady są także w stanie przenosić grzyby z rodzaju  Fusarium, Verticillium i inne w sposób bierny za pomocą zarodników, które zostały przyczepione do  ich odnóży i innych części ciała.

Praktycznie nie ma substratów, które byłoby całkowicie wolne od ziemiórek choć istnieją różnice w preferencji ziemiórek do różnych rodzajów podłoży. Z pewnością szczególnie atrakcyjne dla dorosłych muchówek są te o dużej aktywności mikrobiologicznej i wysokiej wilgotności. Dość zastanawiające jest, dlaczego tak często obserwuje się dużą liczebność ziemiórek w produkcji przy użyciu bądź co bądź deklarowanego przez producentów, sterylnego torfu. W celu przeciwdziałania nadmiernemu namnażaniu się populacji należy unikać niedojrzałych (poniżej 1 roku) kompostów w tym mieszanin takich kompostów z korą sosnową. Generalnie wszelkie mieszanki z kompostem są bardziej atrakcyjne dla ziemiórek niż czysty torf. W bardzo niewielkim stopniu natomiast są zasiedlane przez muchy, ubogie we florę grzybową podłoża z włókna kokosowego i obecnie uznaje się je jako jedno z lepszych substratów uniemożliwiających  nadmierne namnażanie się populacji tych uciążliwych owadów.

Larwy brzegówek natomiast, żywią się głównie glonami i normalnie nie atakują roślin. Mogą  jednak żerować na korzeniach roślin zainfekowanych przez grzyby i właśnie w ten sposób są w stanie przenosić choroby, jeżeli tylko żywe zarodniki grzybów przetrwają w ich przewodzie pokarmowym, aż do osiągnięcia przez nie postaci dorosłej. Badania wskazują, że brzegówki mogą rozprzestrzeniać zarodniki Pythium w podobny sposób jak ziemiórki. Ponadto ten rodzaj much powoduje również szkody kosmetyczne poprzez zanieczyszczanie liści i kwiatów swoimi ciemnymi ekskrementami. Co ważne, w odchodach również odnajdywano patogeny grzybowe i bakteryjne jak Thielaviopsis basicola, Pythium spp., Erwinia spp. czy Pseudomonas spp.

Skuteczne zwalczanie ziemiórek jest utrudnione z powodu niskich lotów dorosłych much tuż nad powierzchnią podłoża, nieprzerwanie nakładających się na siebie różnych pokoleń oraz krótkiego cyklu życiowego. Aby uniknąć problemu niezmiernie istotne jest wprowadzanie systemu wczesnej kontroli i nie wyczekiwanie do momentu rozwinięcia się licznej populacji. Strategie zwalczania muszą uwzględniać monitorowanie populacji a także zalecenia agrotechniczne. O ile walka biologiczna może być skutecznie prowadzona przeciwko ziemiórkom o tyle jej efektywność w stosunku do brzegówek  jest póki co bardzo ograniczona.

MONITOROWANIE POPULACJI

Jednym ze skuteczniejszych sposobów szybkiego ostrzegania o zagrożeniu jest rozmieszczenie żółtych tablic lepowych ulokowanych pionowo, bezpośrednio tuż nad roślinami. Większą jednak  gwarancję wcześniejszego ich wykrycia jest poziome rozmieszczenie tablic przy podstawie roślin mniej więcej na wysokości górnej granicy podłoża. W ten sposób można również wystawiać płaskie naczyńka z wodą, oraz środkiem zmiękczającym napięcie powierzchniowe np. płynem do mycia naczyń. Sygnałem do rozpoczęcia zwalczania jest obecność 3-4 much w naczyńku lub na tablicy. Dla zapewnienia wczesnej sygnalizacji żółte tablice warto również rozmieszczać pod stołami, w pobliżu drzwi szklarni i innych otworów wentylacyjnych. Należy wszakże pamiętać, że ziemiórki żerują także w różnych środowiskach z dziko rosnącą roślinnością i latem rośliny rosnące pod osłonami szybko są zasiedlane przez owady nalatujące z zewnątrz. 

                               Fot.2. Liczne ziemiórki na tablicy lepowej.

Z kolei dla potrzeb wczesnego wykrycia larw ziemiórek wskazane jest rozmieszczenie na powierzchni podłoża płaskich plasterków surowego ziemniaka bądź klinowatych wycinków bulw wbitych w podłoże i regularne ich przeglądanie co 24 godziny przy użyciu powiększającej lupy.

ZALECENIA AGROTECHNICZNE

Podstawowym czynnikiem zapobiegającym nadmiernemu występowaniu ziemiórek w szklarniach jest ograniczanie występowania wilgotnych miejsc poprzez usuwanie gromadzących się kałuż i osuszanie miejsc stanowiących dogodne warunki do rozwoju glonów.

                            Fot.3. Podłoże sprzyjające do rozwoju ziemiórek.

Należy również maksymalnie ograniczać powierzchnie, które utrudniają dostęp światła. Ponadto miejsce przechowywania kompostu powinno być oddalone od powierzchni produkcyjnych. Należy unikać nadmiernego nawadniania podłoża powodującego powstawanie „błota” na jego powierzchni . Ponieważ larwy ziemiórek odżywiają się przede wszystkim w górnej części substratów należy tak prowadzić nawadnianie aby pozwolić wierzchnim warstwom przeschnąć, aż do następnego podlewania. W ten sposób ogranicza się wzrost grzybów stanowiących podstawę wyżywienia ziemiórek. Istnieją również doniesienia o skuteczności rozciągania żółtej, lepkiej taśmy o szerokości 10-15 cm rozciąganej wzdłuż lub poniżej poziomu ław. Skuteczność takiego systemu zależy jednak od możliwości technicznych i prowadzonego systemu produkcji.

ZWALCZANIE CHEMICZNE

W wielu krajach standardem w ochronie chemicznej roślin przed ziemiórkami jest stosowanie preparatów opartych na regulatorach wzrostu, a w szczególności inhibitorach biosyntezy chityny. Najczęściej używa się teflubenzuronu w Polsce występującego pod nazwą handlową Nomolt 150 SC.  Skuteczność preparatu jest przez praktyków dość często poddawana krytyce jakkolwiek można się spodziewać, że w większości przypadków Nomolt jest stosowany zdecydowanie zbyt późno. Pierwsze podlewanie w ilości 3,5 l/m² (0,05%) powierzchni powinno się przeprowadzić zaraz po wykryciu pierwszych much na żółtych tablicach lub bezpośrednio po znalezieniu pierwszych larw na skrawkach surowych ziemniaków. Zabieg należy powtórzyć po 10 dniach. Wczesne zastosowanie teflobenzuronu na młode stadia rozwojowe larw jest podstawą skutecznego ograniczania ich populacji. Zalecana aplikacja jest zresztą zgodna ze światowymi standardami gdzie powszechnie stosuje się w zależności od formulacji dawkę 0,25 g lub 0,25 ml teflubenzuronu na /1l podłoża. Doświadczenia wykazują również, że większą skuteczność można uzyskać zużywając każdorazowo połowę dawki w 4 aplikacjach, niż pełną zalecaną  dawkę ale tylko w dwu aplikacjach. Dla porównania aby osiągnąć podobną skuteczność potrzebne  jest mniej więcej zastosowanie dwukrotnie większej liczby aplikacji przy użyciu biologicznych preparatów bakteryjnych opartych na bakterii Bacillus thuringiensis subsp. israelensis. Także odstępy pomiędzy zabiegami w przypadku stosowania owadobójczych bakterii powinny być częstsze. Z cała pewnością efektywność zabiegów przeciwko ziemiórkom zarówno w przypadku regulatorów wzrostu, jak i preparatów bakteryjnych wymaga zwiększonej liczby aplikacji i to jest podstawą do osiągnięcia właściwej skuteczności

Do zwalczania dorosłych muchówek można stosować również opryski przy użyciu syntetycznych pyretroidów. Należy wszakże pamiętać, że z uwagi na ich małą stabilność i skuteczność działania w niższych temperaturach, zabiegi powinny być przesunięte na późne godziny wieczorne. Doglebowe stosowanie innych substancji aktywnych jak np.: chlorpiryfosu nie jest w Polsce dozwolone.

OCHRONA BIOLOGICZNA

Na świecie, w tym częściowo również i w Polsce istnieje kilka dostępnych preparatów biologicznych. Wśród nich w pierwszej kolejności znajdują zastosowanie preparaty na bazie owadobójczych nicieni z gatunku  Steinernema feltiae. Niestety w powszechnym użyciu nie znajdują zastowania insektycydy biologiczne oparte na popularnej owadobójczej bakterii Bacillus thuringiensis subsp. israelensis oraz drapieżne  roztocza z rodzaju Hypoaspis. 

Zarodniki B.thuringiensis subsp.israelensis zawierają krystaliczną toksynę, która wydziela się pod wpływem zasadowego środowiska obecnego w przewodzie pokarmowym owadów. Pod wpływem toksyny białkowej, stosunkowo szybko, następuje zniszczenie ściany jelit owadów. W okresie 24 godzin od zastosowania, larwy przestają się odżywiać i następnie giną w przeciągu kolejnych 1-7 dni. Młodsze stadia larwalne ziemiórek są bardziej wrażliwe, stąd dla zapewnienia pełnej ochrony potrzebnych jest kilka aplikacji. Niezmiernie ważne jest to, aby podczas używania tej bakterii pH wody przygotowywanej do ich rozprowadzenia, było obojętne lub lekko kwaśne (górna granica to pH = 7.0). Przy wyższym pH skuteczność bakterii zasadniczo spada. Nicienie powinny być aplikowane praktycznie co tydzień, przez okres kilku tygodni, w zależności od natężenia populacji.

Hypoaspis spp. jest drapieżnym roztoczem glebowym, który odżywia się głównie młodszymi stadiami rozwojowymi larw ziemiórek i w niewielkim stopniu ich jajami.  Roztocz ten nie przechodzi stanu uśpienia (tzw. diapauzy) ale staje się nieaktywny zawsze wtedy, jeżeli temperatura podłoża spada poniżej 15°C. Introdukcja drapieżcy powinna nastąpić wkrótce po posadzeniu. Ponieważ jest to gatunek ściśle związany ze środowiskiem glebowym, to o ile pierwszy raz drapieżnik zostanie wypuszczony przy produkcji sadzonek, powinno się go wypuścić ponownie po przeniesieniu sadzonek na miejsce stałe. Tylko w ten sposób istnieje prawdopodobieństwo podtrzymania jego populacji na poziomie gwarantującym efektywne zwalczanie ziemiórek.  Zasadnicza korzyść związana ze stosowaniem Hypoaspis spp. polega na długotrwale utrzymującej się kontroli populacji ziemiórek. Ponadto drapieżnik ten bytuje w górnej warstwie podłoża czyli właśnie tam gdzie gromadzą się larwy ziemiórek i jest mało wybredny. Może odżywiać się wszelkimi małymi stawonogami w tym innymi owadami np poczwarkami wciornastków.

Podsumowując należy podkreślić, że skuteczne zwalczanie ziemiórek wymaga zastosowania się do wielu zasad począwszy od wyboru właściwego podłoża, odpowiednio prowadzonej produkcji aż do bezpośrednich metod zwalczania zarówno tych chemicznych jak i biologicznych. Do najważniejszych elementów integrowanego zwalczania ziemiórek należy:

– stosowanie sterylnych, przepuszczalnych podłoży i unikanie przy przygotowywaniu substratów słabo przerobionych kompostów

– unikanie nadmiernego nawadniania

– dokładne usuwanie resztek roślinnych tak wewnątrz jak i na zewnątrz szklarni

– odseparowanie miejsc produkcji od miejsc przygotowywania podłoża i przechowywania kompostów

– ograniczanie miejsc nadmiernego gromadzenia się wilgoci

– stosowanie wczesnego systemu monitorowania populacji ziemiórek (także w okresie pomiędzy poszczególnymi cyklami produkcyjnymi)

– stosowanie żółtych tablic lepowych i pułapek z ziemniaka na obecność larw

– stosowanie preparatów biologicznych i chemicznych jak najszybciej, zaraz na początku rozwoju populacji ziemiórek